W roku 2017 zrealizowany został projekt badań i dokumentacji „Miejsc cudownych Lubelszczyzny i Podkarpacia”
w ramach Stypendium z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Na obszarze Lubelszczyzny i Podkarpacia spotkać można wiele miejsc lokalnego kultu chrześcijańskiego, tzw. miejsc cudownych. Oba te regiony usiane są głazami, które otacza szczególny cześć, noszą ślady stóp pozostawionych przez Matkę Boską lub świętych. Spotykamy źródła, z których czerpana woda ma posiadać uzdrawiającą moc, drzewa owiane legendami o objawieniach i uzdrowieniach. Często są to obiekty z którymi wiążą się liczne podania o cudach jakie miały mieć przy nich miejsce. Miejsca te, zazwyczaj mało znane nie były nigdy przedmiotem szerszych badań i prac dokumentacyjnych. Przy niektórych z nich ukształtowały się znane dziś miejsca kultu chrześcijańskiego, inne znane są tylko lokalnym społecznościom. Ich badania wnoszą nową treść do wiedzy na temat religijności ludowej.
Zamysłem prac prowadzonych w 2017 roku była kontynuacja badań nad jednym z najbardziej fascynujących aspektów religijności ludowej – tzw. miejscami cudownymi. Dzięki Stypendium MKiDN które otrzymałem w 2013 roku zrealizowałem projekt dokumentacji kamieni symbolicznych z obszaru Mazowsza i Podlasia, noszących nieraz wykucia w kształcie stóp – tzw. „boże stópki”. Jest to zagadnienie, które od przeszło stu lat frapuje etnografów oraz archeologów. Wiążą się z nimi legendy dotyczące objawień Matki Bożej i świętych. Nieraz stanowią miejsca lokalnego kultu. Część badaczy szukała w nich reminiscencji wierzeń przedchrześcijańskich, inni uznawali za interesujący przykład fabularyzacji przestrzeni przez mieszkańców wsi. Badania i prace dokumentacyjne prowadzone w 2013 r. objęły również północną część dzisiejszego województwa Lubelskiego, zadokumentowano także pojedyncze zabytki z innych stron Lubelszczyzny oraz Podkarpacia. W trakcie prac prowadzonych w 2017 r. ich dokumentacji zgodnie z objętymi założeniami nie powtarzano.
W ramach realizacji stypendium pracami dokumentacyjnymi objęto takie obiekty jak: kamienie z którymi związane są legendy nawiązujące do wierzeń religijnych, nierzadko będących obiektem kultu, „cudowne źródła” z który woda ma posiadać właściwości lecznicze i uzdrawiające, drzewa co do których istnieją wierzenia o ich świętości. Skupiłem się głównie na miejscach kultu lokalnego, często związanych z jedną lub kilkoma wsiami. Nie stanowiły one jak dotąd przedmiotu większych opracowań naukowych. Obszar badań stanowiły województwo Lubelskie oraz Podkarpackie.
Podczas prac dokumentacyjnych zastosowano tzw. nowe technologie, które na co dzień wykorzystywane są w badaniach archeologicznych. Dla kamieni i części źródeł wykonano fotogrametrię, dla części stanowisk sporządzono w miarę możliwości dokumentację lotniczą. Część obiektów zadokumentowano 3D za pomocą oprogramowania Agisoft Photoscan. Dla wszystkich miejsc wykonano karty dokumentacyjne, opracowane specjalnie na potrzeby projektu, dokumentację opisową, fotograficzną oraz bazę danych GIS (system informacji kartograficznej GIS) za pomocą oprogramowania open source QuantumGIS. Łącznie dokumentację wykonano dla 65 obiektów: cudownych źródełek, kamieni „bożych stópek”, „świętych” drzew. Ujęto również obiekty nie związane z kultem religijnym, lecz związane z legendami nawiązującymi do tradycji chrześcijańskiej jak tzw. „diabelskie kamienie”. Z czasem do bazy danych GIS będą wprowadzane kolejne obiekty tego typu. Dokumentacja została wykonana wedle zaleceń Narodowego Instytutu Dziedzictwa dla programu Archeologiczne Zdjęcie Polski.
W ramach projektu w miejscowościach związanych z danymi obiektami przeprowadzono wywiady etnograficzne, starając się zebrać szereg informacji na temat podań i legend z nimi związanych. W najbliższym otoczeniu obiektów przeprowadzono również kwerendy terenowe mające na celu poszukiwania ewentualnych związanych z nimi stanowisk archeologicznych.
Zebrany bogaty materiał naukowy stanowi punkt wyjścia do dalszych badań i podstawę do wyciągnięcia szeregu wniosków na temat miejsc cudownych, wierzeń i religijności ludowej. Widoczne są pewne schematy i kształtowania się podań i tradycji dotyczącej danych miejsc cudownych w świadomości ludowej. Z pewnością zebrane informację stanowić będą bazę do dalszych badań i prac naukowych.
W ramach projektu zadokumentowano 65 „miejsc cudownych” w tym: 53 „cudowne źródełka”, 10 kamieni, 2 miejsca związane z drzewami.
Obok miejsc „cudownych”, związanych z kultem religijnym zadokumentowano również obiekty z którymi wiążą się podania nawiązujące do chrześcijaństwa – „tzw.” diabelskie kamienie, wedle legend porzucone przez diabły, które za ich pomocą chciały zburzyć pobliskie świątynie. Ujęto również obiekty, które za „cudowne” zostały uznane ostatnimi czasy, jak kamień „świątynia słońca” na Roztoczu.
Niniejszy projekt miał charakter stricte dokumentacyjny, stanowi podstawę do dalszych badań nad zagadnieniem. Cześć z zadokumentowanych miejsc cudownych jak dotąd nie znalazła się w literaturze naukowej, zaś podania na ich temat funkcjonowały jedynie w świadomości ludowej.
Mapa zadokumentowanych obiektów: